kitlauelitaj moxayak
Chipintok se chokaliotl uan nochimej inuaxka
se chokaliotl uan melauak chichik
se moneyajmanyo uan salijtok ipan okse xayakatl
se amo kualtsin tlanemilijle uan mitskixtsia mochan
ome ixtololojtin uan xkuelitaj mouetskalis niman kechpachkaj mopakilis
Ixpoliuej niman chokaj se kech ixtololojtin
melauak tlauelchokaj kampa xchipajkej niman xkiminekej
chokaj kampa ipan amoxtin xaka inmipal tlajtoua
kampa inxochitlaken amo uelej nonemakaj
kampa itokayo salijtok iuan itlalneluayo
Nikan ipan totlaltipak
kanka yotinejnenkej niman yotikintokakej pakilistin
kampa tomauan yoyejyeskiskej niman yotlaliouakej
kampa toxochiuan ixtenayochokaj ika yestle
kampa toknitsitsiuan kinekej yeskej chijchipajkej
kampa kokonej tikimititsiaj ipan machojcholokan intlajtol
kampa tokniuan kinekej kixtiskej inmixik niman kuikaskej oksakan
san pampa, xkinekej tej kimatiskej kenejke nitonia se miltekitine
kampa san no tajuamej topatiliaj toxayak maske ne kiyauak techiliaj
kalpanteko, miltekitine, kalchiuane noso “indígena”
Nikan ipan totlaltipak kampa timiyakej tichante niman xakaj tlajtoua
kampa yoteximixtekilijkej totenxipaliuan iuan toxayak
kampa onka se tlajtoltsintle uan xkixmatej niman kijtoua
“se ueyekalpan uan amo kintlasojtla ikoneuan
mikis mostla noso uiptla niman xtla kajteuas ipan in tlaltipaktle”
Nikan ipan totlaltipak
kampa tla tichipauak ueye kijtosneke kampa xochikoskamej
inuaxkauan tlakamej uan kinnakia se achijtsin niman kintlajkalej
kampa uan kuaijistakej ken yelotsintle melauak kintlakaitaj
niman tajuamej uan san titlaltlakatsintsintin xaka techtlakaita
Nikan tochan
tajuamej tej san titlalokuilimej
teskamej uan yotlajtlapankej ixko tonajle
neluatsintle uan otechititijkej maka matiktlasojtlakan
kampa xtiueliskej tikyolitiskej yankuik tlamachilistle nin xochitlajtojle
rostro de otros
Hay una lágrima de tantos
una gota de amargura
una impotencia de verse en el otro
un desprecio de sí mismo en la misma casa
unos ojos que ignoran tu risa y ahorcan tu alegría
Hay varias pupilas desorientadas
derraman lágrimas por un color censurado
por una estatura no encontrada en libros
por una ropa sin marcas ni etiquetas
por un nombre asociado a la tierra de uno
Aquí en nuestra propia tierra
donde nuestros pies han marcado esperanza
donde nuestras manos se han manchado de miseria
donde nuestras flores lloran sangre
donde los nuestros quieren ser blancos
donde a los niños se les enseña a pisotear su idioma
donde nuestros hermanos han desenterrado su ombligo
para no sentir el sudor campesino
donde huimos de sí mismos si entender que nos miran igual
pueblerino, campesino, albañil o “indígena”
Aquí en nuestra tierra donde existe una complicidad de los mudos
de esos sin labios y sin rostro que somos todos
donde queda grabado un dicho no popular
“un pueblo que desprecia a su gente
está condenado al fracaso de su propia existencia”
Aquí en nuestra tierra
donde lo blanco es sinónimo de grandeza
donde los collares de flores son para aquellos
que los toman del cuello y los echan a la basura
donde los cabellos tipo elote
son más importantes que el pensamiento originario
Aquí en nuestra casa
solo somos gusanos de tierra
espejo estrellado a los ojos del sol
raíz que se nos fue enseñado a despreciar
un no progreso en el medio científico y de las letras
rosto de outros
Há uma lágrima de tantos
uma gota de amargura
uma impotência de se ver no outro
um desprezo de si mesmo na mesma casa
uns olhos que ignoram seu sorriso e sufocam sua alegria
Há várias pupilas desorientadas
derramam lágrimas por uma cor censurada
por uma estatura não encontrada em livros
por uma roupa sem marcas nem etiquetas
por um nome associado à terra de um
Aqui em nossa própria terra
onde nossos pés marcaram esperança
onde nossas mãos se mancharam de miséria
onde nessas flores choram sangue
onde os nossos querem ser brancos
onde ensinam as crianças à pisotearem sua língua
onde nossos irmãos desenterraram seu umbigo
para não sentir o suor campestre
onde fugimos de nós mesmos quando eles nos olham como
pobrezinhos, camponeses, pedreiros o “indígenas”
Aqui em nossa terra onde existe uma cumplicidade dos mudos
daqueles sem lábios e sem rosto que somos nós
onde fica gravada um dito popular
“um povo que desvaloriza sua gente
está condenada ao fracasso da sua própria existência”
Aqui em nossa terra
onde o branco é sinônimo de grandeza
onde os colares de flores são para aqueles
que os arrancam do pescoço e os jogam fora
onde os cabelos cabelos como sabugos de milho
são mais importantes que o pensamento originário
Aqui em nossa casa
somos somente vermes da terra
espelho estrelado dos olhos do sol
raiz que nos ensinaram a despreza
falta de progresso no meio científico e literário
in tonajle
In tonajle
niknekisia nitlachas nikoxtok ipan se kojtsintle uan noyej pitsauak
niknekisia nikinajuachtsotsolos noche okoxalimej
nikakis kenejke yolik nomakaua achipinalistle ipan se okualkan
nikitas kenejke tonalmeyotsitsintin yolik kuastiuej on ajuaxtle
nikinpetlauas nomastlakapaluan ikuatipan neyajmanyotl
ninejnemis ikuatipan tepemej niman kalpantin kan sa xinej balas
nikxotlaltis se velita inkuatipan on kokonej uan kinajmanchiua kanon chantiskej
nikintlajtlatas niman nikinuejuetskilis tlakamej uan xtetlakaitaj niman tlaxtekinej
inka ninokayauas on tlakamej uan kechka ueye tonajle xkauaj televisión nin incelular
nitlachas amo nitlauanke niman nitsajtsis chikauak kampa tochikaualis xtouaxka
kampa kuak tajuamej xetinemiyaj ochantik toueyenantsin uan komalnemakaya
ochantik se totataj uan techtlakanonotsaya ika cinturón
se totioj tlauanke niman pokinej uan xkaman otechkauilej matikmatikan tlinon on
In tonajle
nikneke oksejpa nikintlachaltis noche noneluayouan
ninomaxtis noche tlin kichiuaj se kojyo niman tsikatsitsintin
niueles nitlajtlajtos ika tetlajkauiliomej niman kiyajtsintle
nias niman oksejpa niuajlas ipan in xkuajle kauitl kan nichantitok
nikinyolitis yankuikej ijtotijkej niman xochiyektin uetskaliomej
nikinnakasuejuelos tokniuan uan nakastapaltikej
niman inmixpan niktlikuiltis se ueye tlitl
kampa melauak xkitaj tlinon nochijtok ipan ojtle
nikinmakauas yeualchichimej para makinkuakan noche tlakatlakajkayajkej
nikintlapos kuentin kampa kokonej ueliskej kintokaskej papalomej
niman kampa tokojkoluan ueliskej kitlapaluiskej tlinon okichijkej
Ninokuikatis ika yankuikej tlakuikaltin uan sa tsopelikej itlajtoluan
niman kuajle nikimiijtsomas totlanemililuan imixpan noche tokniuano
este día
Este día
quisiera amanecer sobre la rama más delgada de un árbol
desnudar el rocío pegada en cada hoja de ocote
grabar el sonido de la gota a la hora de despejarse
mirar como los rayos del sol devoran la humedad cada mañana
extender mis alas encima de la tristeza
caminar sobre cerros y pueblos enfermos de las balas
prender una vela en la cabeza de cada niño con pálidas esperanzas
mirar y reírme de los hombres injustos y corruptos
burlarme de aquellos que viven de la televisión y los celulares
amanecer sobrio para decir que la vida no nos pertenece
porque antes que nosotros vivió la abuela vendedora de comales
el buen padre educador con cinturón en la mano
el tío ebrio y mariguano que prohibió todos los vicios
Este día
quiero revivir mis raíces en el pasado
recobrar las enseñanzas del bosque y las hormigas
poder comunicarme a través de los ecos y la lluvia
regresar al presente para desafiar la violencia
crear danzas nuevas y risas sinceras
perforar el oído de los sordos
prender fuego en los ojos de tantos hermanos
que ignoran su cotidianidad tan violenta
desatar a los perros nocturnos para que se coman a los políticos
abrir surcos donde los niños puedan sembrar mariposas
y los abuelos pintar sus andanzas de buen hombre
Cantar canciones con miel en las letras
y zurcir los pensamientos frente a los ojos de todos
este dia
Este dia
quis amanhecer sobre a rama mais grossa de uma árvore
tirar o orvalho preso de cada folha de ocote
sentir o som da gota na hora em que ela se despejar
olhar como os raios de sol devoram a umidade de cada manhã
estender minhas asas por cima da tristeza
caminhar sobre as colinas e os povos enfermos dos tiros
acender uma vela na cabeça de cada criança com pálidas esperanças
olhar e rir dos homens injustos e corruptos
livrar-me daqueles que vivem da televisão e dos celulares
amanhecer sóbrio para dizer que a vida não nos pertence
porque antes de nós viveram as avós vendedoras de comales
o bom pai educador com o cinturão em mãos
o tio sóbrio e maconheiro que proibiu todos os vícios
Este dia
quero reviver minhas raízes no passado
recobrar os ensinamentos do bosque e das formigas
poder comunicar-me através dos ecos e da chuva
regressar ao presente para desafiar a violência
criar danças novas e sorrisos sinceros
perfurar o ouvido dos surdos
atear fogo nos olhos de tantos irmãos
que ignoram o cotidiano tão violento
soltar os cães da noite para que devorem os políticos
abrir campos onde as crianças possam plantar mariposas
e os avós possam pintar suas andanças de bons homens
Cantar canções com mel nas letras
e costurar os pensamentos diante dos olhos de todos
xnikneke niyes nikojtle
Notajtsin kijtoua kampa nontlanko tlacha ken se kojtle
kamanian noyej chikauak niman kamanian noyej yektle
kamanian pilinke niman uake ken tikijtosia kicha matlateme
para ijkon uelis patsiuis xopantla ixikneluayo
para ijkon ueliskej tlapaniskej tlakamej uan kualtsin tlanemilaj
Amo ken on uan saman kiyekanaj tokalpan niman xok tetlakaitaj
amo ken on uan kuitlapilijkej niman mapachtin uan kikuaj kuitlatl
amo ken on uan kimpinauiliaj innantsitsiuan
uan xkimatej kanon ueleuaj imixtololojuan inxayak nin inmauan
Amo ken on uan mojmostla tlamaxakauijtinemej ipan motomej
niman kechka yenisij intsinko ompa uaxotlatij se tepostle
amo ken on uan tlajtlajtouaj ken tlauankej
niman kuak inmixpan notelketsa intlajtoltsin
xok najnauatej niman youej cholojteuaj
kuajkon nikilia notajtsin kampa xnikneke niyes nikojtle
kampa on kojtsitsintin kuak yochijchijkajkej
kuak yoxochiponkej chichiltikej, yautikej noso kostikej
kuak sa yektle intlatoktsin uan ika yolchikajtok
yejkoj on tlakamej inka intlantejteketstepos
kikxitsontekej niman kimatsojtsontekej on kojtle xoxoktik
Nikilia notajtsin kampa on tlamantle melauak xkualtsin
nikilia kampa najua nikneke niyes nitlaltsintle
ijkon tla se tonajle noyej nipalane, notlakayotsin noyektlalis
niman melauak miyak kinmiskaltis tlatoktin uan mostla notokaskej
no quiero ser un árbol
Mi padre dice que tengo la lengua de árbol
a veces dura y fresca, otras veces
marchito y seco como esperando que allá en el cielo
se deje de blasfemar para que el útero de la primavera
pueda mojarse y así brotar la semilla de hombres puros
No de esos que dirigen a los pueblos y envenenan el respeto
no de esos que tiene la mano y la cola podrida por comer mierda
no de esos que se avergüenza de sus madres
se burlan de sus ojos, su rostro y pies callosos
No de esos que rondan la calle en motos
con fierros metido cerca de sus culos
no de esos que hablan como alcoholizados
y cuando la palabra se les para enfrente
huyen de su propio decir porque son cobardes
y yo le digo a mi padre que no quiero ser un árbol
porque los árboles, justo cuando llegan a madurar
cuando florecen rojos, morados o amarillos
cuando dan frutos de existencia
los cazadores llegan con sus dientes de tiburón
le cortan sus pies y sus brazos y su verdor de colores
Yo lo digo a mi padre que eso es injusto y que mejor
quiero ser tierra y así
entre más podrido esté
mejor seré para las semillas de mañana
não quero ser uma árvore
Meu pai diz que eu tenho a língua de uma árvore
às vezes dura e fresca, outras vezes
murcha e seca como se estivesse esperando que o céu
pare de blasfemar para que o útero da primavera
possa ficar molhado e assim brotar a semente de homens puros
Não daqueles que lideram o povo e envenenam o respeito
não daqueles que têm as mãos e as bundas sujas por comerem merda
não daqueles que envergonham suas mães
que zombam de seus olhos, seu rosto e pés calejados
Não daqueles que vagam pela rua em motocicletas
com ferros dobrados perto de suas bundas
não daqueles que falam como bêbados
e quando a palavra com eles se encontra
fogem de seus próprios dizeres porque são covardes
e eu digo ao meu pai que eu não quero ser uma árvore
porque as árvores, quando amadurecem
quando florescem vermelho, roxo ou amarelo
quando dão frutos da existência
os caçadores chegam com seus dentes de tubarão
lhes cortam os pés e braços e sua verdura de cores
Eu digo ao meu pai que isso é injusto e que melhor seria
se eu fosse terra e assim
quanto mais podre eu fosse
melhor seria para as sementes do amanhã
Martín Tonalmeyotl (Martín Jacinto Meza, 1983), originario de Atzacoaloya municipio de Chilapa de Álvarez, Guerrero, México. Lic. en Literatura Hispanoamericana por la Universidad Autónoma de Guerrero (UAGro) y Mtro. en Lingüística Indoamericana por el Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropología Social (CIESAS). Es campesino, profesor de lengua náhuatl, narrador, poeta, traductor y articulista. Ha sido becario del FONCA. Algunos de sus poemas, relatos y artículos han sido publicados en diversos medios impresos y digitales, tanto nacionales como internacionales. Coordinador de poesía en la serie en lenguas originarias Xochitlájtoli ‘La palabra florida’ en Círculo de Poesía. Revista Electrónica de Literatura en México y Brasiliana de la revista Philos en Brasil. Autor del libro: Tlalkatsajtsilistle ‘Ritual de los olvidados’ (Jaguar Ediciones, 2016) y Nosentlalilxochitlajtol ‘Antología personal’ (Asociación de Escritores de México en la Colección Colores Primarios, 2017). Su trabajo poético ha sido recogido en antologías como: Los 43 Poetas por Ayotzinapa (INAH, 2015), Montarlabestia (Nauyaka Producciones y Ediciones, 2016), Postlom: Cuentos de los pueblos indígenas de México (Álamos, 2016), 43 poeti per Ayotzinapa, Voci per il Messico e i suoi desaparecidos (Edizioni Arcoíris, 2016) y Al menos flores al menos cantos (Valparaíso México, 2017).