Os três poemas apresentados no Brasiliana de março pertencem ao livro “Tsína rí rínàyaxà”, que pode ser traduzido como “Cicatriz que te olha”; contendo poemas na língua indígena Mè’ Phàà. O Mè’ phàà faz parte do ramo das línguas otomangues, faladas por comunidades tradicionais do centro do México. Estima-se que cerca de 40 mil pessoas façam parte dessa comunidade de povos originários, mas apenas 8 mil delas falam o Me Phaa ancestral.
Los tres poemas presentados en el Brasiliana de marzo pertenecen al libro “Tsína rí rínàyaxà”, que puede ser traducido como “Cicatriz que te mira“; conteniendo poemas en la lengua indígena Mè’ Phàà. El Mè’ phàà forma parte del ramo de las lenguas otomangues, habladas por comunidades tradicionales del centro de México. Se estima que cerca de 40 mil personas formen parte de esa comunidad de pueblos originários, pero sólo 8 mil de ellas hablan lo Mè’ phàà ancestral.
iná ajwàn’
Iná ajwàn’ xò’ naxnúú nè ikhoo iná xndú idò nà’nè mbro’on,
numuu rí nandoo nè rí mbámbá mi’txà
màtsúwa nè yà’dú mbi’i ná tsudùù itsí,
nàro’thòn nè áwùun xuwiún xàbò
khamí nàkra’o mìnà nè ná awuún iñúu jùbà’,
ná nàyáxii nè rí nàgí’nuu wéñon akiàn’ ló’ è’nè.
Iná ajwàn’ xò’ nàmbìtha’a nè ná ñawún wajèn,
nà’nì nè bègò tsí nàrákhaa ná ida ló’,
nda’yaá nè ràjun xàbò,
nandoo nè mèkho ñawún,
nàkhú khamí idxuún.
Iná ajwàn’ xò’ ngrigòò nè nàròthòn inuu gíñá,
ngrigòò nè nàríyaá inuu mi’txà,
nàxkhama jàmbòò nè ná A’phàá,
nà’di nè ìñá ná Kra’áá,
khamí nà’nè màñà’ xtíñu nè ná Xkua miñáá.
Iná ajwàn’ xò’ gìthuún nè mèkho xuwià’ xò’ ná awún èjnà,
tsíngwà’ nì’khà nè, nandoo nè maxtàá ñawán xò’,
a drígoo mbá nimà nè’nè ñajun nè,
a drígoo mbá gíñá xkè’, tsiángwa rá,
nìjanú nè nàrùdii akwiìn ná ñawaán xò’,
ikàjngó xúgè’, ná judíí ná nàxtrákamijná ga’khò,
tsáa ma’nìì idxùún xàbò rí nìtxìkurigà nè rá.
las navajas
Nuestras navajas rayan de noche
para sangrar el día sobre la piedra,
cortan kilómetros de carne
y viajan en túneles para esconder la avaricia.
Nuestras navajas brillan en las manos de la muerte,
dibujan los rayos que caen en los ojos,
tienen ausencias de labios,
tienen añoranza de brazos, pies y cabezas.
Nuestras navajas viajan cortando los vientos
y afilando las mañanas,
encuentran pies en Tlapa,
escarban hoyos en Chilpancingo
y se visten de rojo en Chilapa.
Nuestras navajas esperan en ataúdes
nuestros pequeños cuerpos,
han llegado de lejos a vivir en nuestras manos,
a algún espíritu le pertenecían
o a un aire malo,
llegaron con hambre de nuestros brazos tiernos
y ahora, en esta loma en que se mece el dolor,
¿Quién recreará el rompecabezas que han hecho?
as facas
Nossas facas arranham à noite
para sangrar o dia sobre a pedra,
cortam quilômetros de carne
e viajam em túneis para esconder a ganância.
Nossas facas brilham nas mãos da morte,
desenham os raio que caem nos olhos,
têm ausências de lábios,
anseiam por braços, pés e cabeças.
Nossas facas viajam cortando os ventos
e afiando as manhãs,
encontram pés em Tlpa,
escavam covas em Chilpancingo
e vestem-se de vermelho em Chilapa.
Nossas facas esperam em caixões
nossos pequenos corpos,
vindos de longe para viver em nossas mãos,
a algum espírito as pertenciam
ou a um ar ruim,
chegaram com fome de nossos braços ternos
e agora, neste cume onde se balança a dor,
Quem vai recriar o quebra-cabeça que elas fizeram?
adà
Nìguwá gí’yáà ènè xàbò tsí jùdá ajwàn’ ná xuajñùún
numuu rí nìgi’duu xkujndu
khamí nangwá ì’gúùn mùtsañuú gajmíí i’wìí xàbò,
tsetse ma’ nàwi’ñuú dxá’án tsú’kwè,
ikhiin tsí nà’phò xuwi ná ndawaá xuajñàn ló’,
ikhiin tsí nùrigú amaà’ ná ajwàn’ xkàradi,
ikhiin tsí nùkuxè jnàwùún khamí nònè ngínií ijíín gò’ò ná júbàá.
Xó ma’ ikhaa nìnìñuu xndú tsígun’ ná awùún rómbò
ná ikhoo idi rí jàgù tsíngína,
khamí nìnìñuu ìgì’ tsí mixtìín ná awùún xnú’ndoo mbro’on,
khamí nìnìñuú ná awùún ixè kafé
tsímbi ná nàxtráka mìnà’ rí tsíngína ló’.
Xó ma’ ná awùún ìtsuu nì’kà ràgajàà iya idùún
ijíín gò’ò Marutsíí tsí nimbáxuún gàjmìí,
ijíín gò’ò tsú’kwè nìndxá’wè ná nìtuxuù yujndà’ khamí ìtsí,
rí màxá’gá jí’yáà gònè xàbò.
Xàbò tsí judà ajwàn’ nìxùdaa xtá inuu,
khamí nìstrákèè mbá xkamídá rí mbijwà ná xpaphòò,
atsú tsákuun iduu àñà’ ná ñawúùn,
ikànjgó ikhaa nìgí’dúù nìgudiín xàbò
mí ni’gií rí tsíngína inuu ixè xaphoo xuajñúùn.
Numuu mbi’i rú’kwè, nakhi rí nìgàji’yaà
nuthèèn rí tsàá xàbò júbà ñajwàn xò’,
maján ènè xò’ ñajun rú’kwè mé’
numuu rú’kwè tsetse nàguwá xàbò
tsí nagòó ju’diín ijíín xuajen.
khamí nudii ga’khò ná ñawùún èjèn tsú’kwè.
el niño
Vinieron a buscarlo al pueblo
porque no había para donde darle
y atorarle con los contras,
se hacía costumbre ver a los zopilotes
carroñar en las mojoneras,
bajar los ayates de las redilas
y esculcar las enaguas, buscando carne.
Él dejó sus canicas en la cuarta del rombo,
en la raya con nubarrones de nostalgia,
dejó los peces multicolores
con los sueños de la noche
y dejó entre los cafetales
los columpios colgados donde se mece la miseria.
En sus huesos,
fue creciendo el llanto de sus amiguitas,
las niñas de Marutsíí,
que pedían oído al polvo y a las piedras
para que no se lo llevaran.
Lo encapucharon con escamas de la tarde
y le colgaron un cuerno de chivo,
tres rosarios del ojo de venado
y se dispuso a cazar hombres
y a sentar la muerte en su mesa.
Desde entonces,
dicen que los de la Montaña
somos buenos para eso
y no dejan de venir para llevarse a los niños
y sembrarles la muerte en las manos.
o menino
Vieram buscá-lo na tribo
porque não havia para onde levá-lo
e prendê-lo com os demais,
ele tinha costume de ver os urubus
comerem a carniça nas mojoneras,
arrancando as peles, procurando carne.
Ele deixou suas canicas no quarto rombóide,
nos cantos com grandes nuvens de saudade,
deixou os peixes multicoloridos
com os sonhos da noite
e deixou entre os cafezais
os balanços penduradores onde se balança a miséria.
Em seus ossos,
foi crescendo o pranto de suas amiguinhas,
as meninas de Marutsíí,
que pediam ajuda para a poeira e as pedras
para que não o levassem.
O encapuzaram com o cair da tarde
e lhe penduraram um chifre de cabra,
três rosários de olho de cervo
e o prepararam para caçar homens
e levar a morte a morte à sua mesa.
Desde então,
dizem que os povos da Montaña
somos bons para isso
e não deixam de vir para levar os meninos
e semear a morte em suas mãos.
nìwá’nu xàbò maxiin
Nìwá’nu xàbò maxiin
mùtsìka iná xndú àkhà’ rá me’,
nì’kà ra nujngoò à’wá
ná awùún ajwàn’ rí nùthara’a mijná angiàn’ ló’,
xúgè’ rí gakho rá,
tráma xuwaá xkókó idxùún nìwá’nií,
asndo nunii maxa jàmbaà ná igòó,
asndo xó nakhuu àkwaán nakhùún
rí nàtsimùún ná inuu ixè,
rí nawátháàn ná bòo
ná ndú’yèè xañúú ñò’òn Marutsíí.
Nìwá’nií ná rawun matha,
nìyaxuún ijíín gò’ò,
gájmàá xkámída rí mbijwà’
nirigwiì à’woó bègò ná mikuíí,
khamí nìxú’dàa ngámí ná xoxtà’ ló.
Nàwá’nií nùnè nduwèè mbámbá tsigu,
nùrígwii ajngáa wa’a tsúdà’ ló’
rí magoò mùrathùún nimà
tsí nùñawán iná xndú àkhà’.
Xó ma’ angiàn’ ló’,
nìrùwa mijnèè nìguyùún xàbò tsí maxiin,
tsú’kwè nìri’ñà
rí nimbá mùxúnii, nìnda’à mbá xedè,
mbá tsotón, khamí ijíín gò’ò Marutsíí,
ikhiìn júwè’ mùnì mbánií rí na’thán xuajen
xí nàjanùú tsígéjñà’ mé’.
llegaron los soldados
Llegaron los soldados a quemar el maíz bola,
se corrió el rumor por la radio
que esta vez sí era en serio,
llegaron con cascos para vestir de verde los caminos,
con pies de hormigas para subir a los árboles,
en las cañadas y en el nido de Marutsíí.
Llegaron por el río mirando a las muchachas
y con armas largas bajaron el rayo de los cielos
e incrustaron en los pechos el temor del silencio.
Llegaron con el pretexto de siempre,
a buscar las ausencias
para llenarlas con sus inventos
y desmontar a los espíritus de la goma.
La gente se organizó y los fue a ver,
para que no hicieran nada, pidieron una res,
un chivo y las dos niñas de Marutsíí,
que ellos están para servir
a quienes les saben tratar.
chegaram os soldados
Os soldados chegaram queimando as plantações de milho,
o rumor correu pela rádio
que desta vez era sério,
chegaram com capacetes para vestir de verde os caminhos,
com pés de formigas para subir nas árvores,
nos barrancos e nos ninhos de Marutsíí.
Chegaram pelo rio olhando as meninas
e com grandes armas baixaram os raios dos céus
e embutiram em seus seios o temor do silêncio.
Chegaram com o pretexto de sempre,
de buscar as ausências
e preenchê-las com suas invenções
e desmontar os espíritos frágeis.
As pessoas se reuniram e foram vê-los,
e para que não fizessem nada, pediram carne,
uma cabra e duas meninas de Marutsíí,
que eles estavam para servir
aqueles que lhes sabiam tratar bem.
Hubert Matiúwàa (México,1986). Pertenece a la cultura Mé’ phàà, ubicado en el Estado de Guerrero, México. Estudió la Licenciatura en Filosofía y Letras en la Universidad Autónoma de Guerrero, Licenciatura en Creación Literaria en la UACM, Maestría en Estudios Latinoamericanos (UNAM). En 2015 obtuvo el Estímulo a la Creación y al Desarrollo Artístico de Guerrero. En 2016 obtuvo el “Primer Premio en Lenguas Originarias Cenzontle”. En el 2017 obtuvo el “V Premio de Literaturas Indígenas de América (PLIA -2017”). Premio Estatal de Poesía Joven del Estado de Guerrero 2017 y fue becario del Fondo Nacional para la Cultura y las Artes (FONCA). Columnista del Filosofar Mè’phàà, en Ojarasca Suplemento del periódico La Jornada. Es autor de los libros Xtámbaa/Piel de Tierra. Pluralia Ediciones/Secretaria de Cultura (2016) y Tsína rí nàyaxà’/ Cicatriz que te mira. Pluralia Ediciones/Secretaria de Cultura de la CDMX (2017), Las Sombrereras de Tsítsídiín. (En prensa 2018) El Abogado de Mañuwiíìn. (En prensa 2018).
Dicionário de línguas tradicionais: Mojoneras é uma espécie de lápide de mármore ou madeira que serve de marco territorial entre tribos. Canicas são pequenas bolas de madeira usadas para diversão. Quarto rombóide faz alusão ao formato das casas tradicionais indígenas do povo Mè´phàà em forma de losango. Montaña neste contexto faz alusão aos povos que vivemna região da Montaña de Guerrero, no México.